.
.
.
.

 

 

Hymenogaster hessei Soehner 1923

Syn. Hymenogaster hessei f. bisporus Gross et al. 1980; Hymenogaster hessei f. tetrasporus Gross et al. 1980
Poz. Syst. Hymenogastraceae, Agaricales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Basidiomycota, Fungi

Gleba dojrzałych owocników
Grupa młodych owocników
Powierzchnia owocnika

 

CECHY MAKROSKOPOWE

 

Owocniki o średnicy 0,5-2,0 cm. Kuliste, owalne, bardzo rzadko nieregularne. Powierzchnia za młodu biała, brudnobiała, niekiedy żółtawa lub ochrowa – ale generalnie jasna do okresu zejściowego. Matowa, gładka, czasem pofałdowana, z licznymi niewielkimi wgłębieniami. Gleba o budowie komorowej. U podstawy owocnika tworzy się wyraźna zawiązka grzybniowa. Brak kolumelli lub występuje niezwykle rzadko i ma postać niewielkiej płonnej strefy u samej nasady owocnika. Komory hymenialne o nieregularnych kształtach i chaotycznym przebiegu, wydłużone ale równie często regularnie okrągłe do owalnych. Gleba w owocnikach niedojrzałych biało-szara, stalowo-szara, czasem z lekkim lilowym odcieniem. Potem szaro-ochrowa, brązowa, finalnie czarno-brązowa. Trama hymenialna oddzielająca komory nie wyróżnia się kolorystycznie na żadnym etapie rozwoju. Konsystencja owocnika miękka, krucha, nietrwała, podatna na odkształcenia pod niewielkim naciskiem. Smak nieokreślony, zapach nieznacznie słodkawy, mdły.

Grupy dojrzałych owocników

CECHY MIKROSKOPOWE

Dojrzałe zarodniki H.hessei. Trzecia faza rozwoju (C)

Zarodniki w drugim (B) stadium dojrzałości

Zarodniki we wczesnej (A) fazie rozwoju

 

Perydium grube 200-500 μm, niejednorodne i o budowie zmiennej w trakcie rozwoju owocnika. Zbudowane z septowanych, hialinowych strzępek generatywnych o nieco pogrubionych ścianach. We wczesnych fazach rozwoju na końcach strzępek tworzą się charakterystyczne strefy przyrastania w postaci wydłużonych cienkich segmentów z lekko główkowatym zakończeniem. Strefy przyrastania są obecne na całej szerokości perydium – wystają też ponad jego powierzchnię w formie pseudodermatocystyd. W miarę rozwoju owocnika segmenty strzępek rozdymają się do  - finalnie - struktur pseudoparenchymatycznych, a strefy przyrastania stają się rzadsze lub zanikają całkowicie. W owocnikach w pełni dojrzałych perydium prezentuje strukturę pseudoparenchymatyczną,  zbudowaną z  kulistych komórek o średnicy 10-40 μm i cienką, powierzchniową warstwą suprapellis (20-70 μm) zbudowaną z lekko zabarwionych na ochrowy kolor, septowanych strzępek 5-12 μm średnicy. Nitkowate strefy przyrastania strzępek generatywnych bywają sporadycznie obecne u różnych gatunków w obrębie rodzaju – ale w takiej ilości i zagęszczeniu są charakterystyczne jedynie dla H. hessei.

Szczegóły budowy perydium dojrzałego okazu H.hessei
Perydium okazu we wcześniejszym stadium dojrzałości

Trama perydialna i hymenialna zbudowane z hialinowych strzępek o grubości 4-15 μm. Strzępki tramy miejscami rozdymają się delikatnie, tworząc owalne, wydłużone komórki. Warstwa subhymenialna nieodróżnialna. Bazydia o średniej wielkości 15-30(40) x 5-15 μm, 1-2 zarodnikowe. Za młodu wyraźnie maczugowate, wraz ze wzrostem zarodników cylindryczne, wydłużone, wreszcie nitkowate, wiotkie. Bazydiole cienkościenne, maczugowate lub cylindryczne 10-30 x 3-12 μm.

Trama hymenialna
Młode bazydia
Dojrzałe bazydia

Zarodniki bardzo zmienne w kolejnych fazach rozwoju. W początkowej fazie (A) wydłużone, lancetowate, do fusoidalnych, bladożółte, z delikatną ornamentacją  w postaci drobnych brodawek lub zmarszczek. Na konturach zarodnika można zaobserwować przeźroczyste fałdy tworzącego się perysporium. Apex gruby, wydatny, często zlewający się z konturem zarodnika. Na tym etapie rozwoju zarodniki osiągają 20-25 μm długości. W następnej fazie (B) zarodniki przybierają kształty szeroko lancetowate do cytrynokształtnych. Osiągają największą w całym cyklu rozwojowym długość 30-35 μm. Wraz z rozrastającym się na boki perysporium uwydatnia się szeroki, koniczny apex zarodników. Hialinowe wcześniej perysporium stopniowo zabarwia się na złoto-żółty i żółto-brązowy kolor. W ostatniej fazie (C) następuje dynamiczny rozwój perysporium. Grube fałdy rozrastającego się na boki perysporium zwiększają szerokość zarodnika. Jednocześnie kosztem wzrostu perysporium maleje długość zarodników – zarodniki kurczą się i finalnie przybierają kształty owalne do szerokoowalnych. Ciemnieje zarówno baza zarodnika jak i fałdy perysporium, przybierając brązowawe barwy. Apex zanika w fałdach perysporium całkowicie lub zostaje ograniczony do widocznej na szczycie niewielkiej brodawki. Apiculum widoczne na wszystkich etapach wzrostu, wydatne, konicznie zwężające się, a często pazurkowato zagięte do wewnątrz. Wielkość dojrzałych zarodników w trzeciej (C) fazie rozwoju wraz z fałdami perysporium 20-27 x 15-22 μm, średnio 24 x 16 μm, Q=1,4-2,2, Qm=1,7. Obecne są dwa typy zarodników anormatywnych. Zarodniki kuliste lub szerokoowalne bez wykształconego apexu stanowią 4-8% masy zarodników. Zarodniki asymetryczne, mniej lub bardziej wygięte stanowią 5-10% masy zarodników (w pojedynczych okazach ich ilość przekracza 15-20% masy zarodników) Oba typy zarodników anormatywnych w ostatniej fazie wzrostu osiągają rozmiary podobne do zarodników normalnych.

SIEDLISKO

 

Hymenogaster hessei wyrasta zarówno na bogatych rędzinach jak i uboższych glebach gliniastych, a nawet piaszczystych. Mikoryzuje z szeregiem drzew liściastych. W polskich warunkach do najczęstszych należy Carpinus, Corylus i Tilia oraz rzadziej Fagus i Quercus. Owocniki wyrastają płytko pod powierzchnią gleby, do 2-3 cm, często w warstwie liściastej ściółki. Prawie zawsze masowo - w licznych wieloowocnikowych „gniazdach”. Stanowiska H. hessei zlokalizowano zarówno na niżu, na wyżynach środkowej Polski, jak i w niższych i średnich położeniach górskich. Dojrzałe okazy można pozyskiwać od maja do późnej jesieni. W trakcie bezmroźnych zim gatunek owocnikuje przez cały rok.

WYSTĘPOWANIE

 

Hymenogaster hessei jest gatunkiem pospolitym. Znany z większości krajów Europy oraz z Ameryki Północnej. W warunkach polskich jest obok H. arenarius najczęściej znajdowanym gatunkiem w obrębie rodzaju, a na wyżynach środkowej Polski miejscami nawet masowym. Mimo tak powszechnego występowania w momencie zlokalizowania pierwszego stanowiska nie były znane doniesienia o występowaniu H. hessei na obszarze Polski. Przykładowe stanowiska:

Wyżyna Śląska – DF33, Siemianowice Śląski, Styczeń 2007
Beskid Mały – DF 96, Koziniec k. Wadowic, Wrzesień 2007
Wyżyna Śląska – DF02, Psary k. Tarnowskich Gór, Wrzesień 2008
Wyżyna Śląska – DF51, Chorzów, Sierpień 2009
Wyżyna  Śląska – DF33, Grodziec k. Będzina, Czerwiec 2010
Wyżyna Przedborska - DE 59, Dobromierz k. Przedborza, Sierpień 2010
Beskid Mały – DF 85, Inwałd k. Wadowic, Lipiec 2011
Beskid Śląski DG 01, Kropiowice k. Cieszyna , Listopad 2011
Pieniny - EG 34, Szlachtowa k. Szczawnicy, Wrzesień 2013
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska – DF67, Alwernia k. Chrzanowa, Październik 2015
Nizina Śląska – CE 77, Szumirad k. Ozimka, Maj 2015
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska – DF 66, Babice k. Chrzanowa, Lipiec 2016
Wyżyna Krakowsko-Częstochowska – DF 26, Hutki-Kanki k. Olkusza, Lipiec 2019

UWAGI

Grupa dojrzałych owocników

 

H. hessei prezentuje makroskopowy zestaw cech budowy typowy dla wielu przedstawicieli rodzaju. Dlatego – oraz w związku z wielofazowym i zróżnicowanym rozwojem struktur mikroskopowych - należy do gatunków najczęściej mylnie oznaczanych. Owocniki w pierwszej (A) fazie rozwoju – z uwagi na budowę zarodników są najczęściej oznaczane jako H. vulgaris, H. griseus lub H. lycoperdineus. Owocniki w fazie rozwoju (B) traktowane są jako nietypowe okazy H. olivaceus, H. calosporus lub nawet H. citrinus. W przypadku tego gatunku wymagane są kompleksowe badania wszystkich elementów budowy morfologicznej, przeprowadzane na próbie owocników we wszystkich stadiach dojrzałości. Obserwowana w badaniach nad rodzajem Hymenogaster, tendencja do skupiania się wyłącznie na budowie zarodników – z gruntu niewskazana – w wypadku oznaczania H. hessei jest zdecydowanie niewystarczająca.